On yıl oldu. Yıllar içinde caminin ismi değişiyor ama kirletildiğine dair hikâye aynı şekilde tekrarlanıyor. Cumhurbaşkanı, 7 Mayıs’taki Büyük İstanbul Mitinginde “Atik Valide” diyerek aslında Bezmiâlem Valide Sultan (Dolmabahçe) Cami’ni kastediyor:
Bunlar Dolmabahçe’de Atik Valide Cami’ne bira şişeleriyle girdiler mi ve bira şişeleriyle bizim mabedimizi kirlettiler mi! Ve dozerlerle tüneller açmaya kalktılar. Ama bedelini ağır ödediler ve ödeyecekler. Öyle biz girdik, biraları devirdik, bay bay Kemal istediğin kadar fıçı dolusu iç, hiçbir şey seni iflah etmez. Benim milletim ayyaşa sarhoşa kalkıp da meydanı bırakmaz.
On yıl evvel AKP’nin “inşaata dayalı büyüme modeline” karşı kent hakkını ve Gezi Parkı’nı savunanlar, camiyi kirletmek ve kutsala saygısızlık etmekle suçlandı. Kendini caminin gerçek sahibi addeden bir siyasi parti liderinin kent politikalarına karşı direnirken yoğun gaz ve polis şiddeti nedeniyle Dolmabahçe Cami’ne sığınan yurttaşların camiye ayakkabıyla ve bira şişeleriyle girdikleri serdedildi. Birkaç gün içinde Müezzin Yıldırım, camide yaralıların tedavi edildiğini ve alkol alan kimseyi görmediğini söylemesine rağmen İstanbul Cumhuriyet Başsavcılığı tarafından hazırlanan iddianamede “ibadethaneyi kirletmek suretiyle zarar verme” suçu bulunuyordu. “İbadethaneyi kirletmek suretiyle…” Peki, kutsal mekân nasıl kirlenir?
Kutsal mekânın alâmet-i fârikası, kurallara tabi eylem kalıplarının icrası için bir ritüel mekânı olması. Alelade çevreden bu şekilde ayrılır. İbadet, kurban, namaz, dua ve hac gibi ritüeller ile cenaze, vaftiz, kandil, muayede ve sair törenler mekânı kutsar. Ritüelse sözcüklerden ziyade, uzamsal hareket ve bedensel performansla yüklüdür. Bedensel murdarlığa ve muğlaklığa dair toplumsal normlar, ritüellere kimin katılabileceğini, kutsal mekâna kimin layık olduğunu söyler. Sözgelimi murdarlıkla ilişkilendirildiğinden, menstrüasyon (hayz) boyunca kutsal mekânı kirlettikleri düşünülür kadınların ve bu yüzden camiye girmekten imtina etmeleri beklenir. Muğlaklık kutsal mekânda tehlikeli görüldüğünden, hermafroditler ve translar ne kadınların ne de erkeklerin saflarına kabul edilir. Her iki durumda da toplumsal sınırların ihlali söz konusudur ki bu tehlikeli bir kirlenme olarak görülür. Kirleten iki yönden habis sayılan bir lanetleme nesnesi haline gelir, hem çizgiyi aştığı hem de başkalarını tehlikeye attığı için.
Murdarlık ve muğlaklık düzeni tehdit ettiğinden, kutsal mekânın üretimi buradaki temizliğin denetimine bağlı. Sadece menstrüasyonla ilgili değil; kişinin bakış açısına göre değişen necaset, kutsallığın karşı kutbunda, kaosa denktir, düzeni tehdit eder. Bu yüzden “fıtrat” kavramı serdedilir. Şu hastalığa zina, bu hastalığa eşcinsellik sebep olur. Nitekim Covid-19 salgınının ölümcül etkisi sürerken Hacı Bayram Cami’de Diyanet İşleri Başkanı’nın hastalıkların üremesi ve neslin çürümesinin müsebbibi olarak eşcinselleri hedef göstermesi, düzenin tehdit altında olduğuna dair duyulan endişeden.
Hasılı kutsal mekân ritüel, beden, toplumsal cinsiyet, sınıf politikaları çerçevesinde temellük ve dışlama stratejileriyle üretilir. Kutsal bir mekân sadece keşfedilmez, kurulmaz veya inşa edilmez; belirli çıkarları olan kişilerce sahiplenilir ve işletilir. Kendisini kutsal mekânın gerçek sahibi farz eden kişiler, ötekileri murdar addedip dışarıda bırakarak mabedi “temiz” tutar ve böylece düzeni korur, çıkarlarını da. Söz konusu ötekiler Dolmabahçe Cami’ne girdiklerinde katmerli suç işlemişlerdir; birincisi murdar olarak kutsal mekânı kirlettikleri, ikincisi çapulcu olarak başkasına ait kutsal mekânı gasp ettikleri için.
Camiye bu şekilde dâhil olmak, kutsala saygısızlık ve kirlilik suçu sayılır ve hatta bir adım daha öteye gidilerek cezalandırılır. Düzen ve düzene dayalı çıkarlar ancak bu şekilde korunur. Fakat ayırma/ayıklama, temizleme, sınır çizme ve sınır ihlallerini cezalandırmaya ilişkin fikirlerin esas işlevi, düzensiz olan bir deneyime düzen dayatmaktır. Bu düzen zevahirinin yaratılması da ancak necis-nazif, harici-dâhili, kadın-erkek, muhalif-yandaş arasındaki ayrımın kurgusuyla mümkün.
Cumhurbaşkanı eşliğinde kılınan Cuma namazı sonrası Süleymaniye Külliyesi, 10 Ocak 2022. Fotoğraf: Nur Kıpçak
Dolmabahçe Cami’nde çapulcular, iktidarın bu düzen zevahirini ters yüz, hiyerarşik yapıyı alt üst ederek kutsal mekânı kirlettiler. Bedensel murdarlık ve muğlaklığa dayalı normlarla bağlantılı olan terhip, hürmet, taassup biçimlerini, düzeni belirleyen yasakları ve kısıtlamaları yani toplumsal eşitsizlikten kaynaklanan hiyerarşiyi, insanlar arasındaki mesafeleri ve engelleri askıya aldılar. Kutsalı profanla, yüceyi dûnla birleştirip tesviye ettiler. “İbadethaneyi kirletmek suretiyle” düzene verilen zarar buydu.
Cumhurbaşkanı eşliğinde kılınan Cuma namazı sonrası Süleymaniye Külliyesi, 10 Ocak 2022. Fotoğraf: Nur Kıpçak
Yoksa gerçek anlamda, yani sözlükteki ilk anlamıyla mabedi kirleten aslında Cumhurbaşkanlığının ta kendisi. 7 Ocak 2022’de Erdoğan, Süleymaniye’de Cuma namazını kıldı ve ardından “Cumhurbaşkanlığı himayelerinde” düzenlenen II. Yeditepe Bienali’nin açılış konuşmasını yaptı. Cumhurbaşkanlığı, cami bahçesinde günlerce temizlenmeden kalan çer çöp yığınları bıraktı ardında ama kimse “ibadethaneyi kirletmek suretiyle zarar vermekten” bahsetmedi.
Kavramlar İçin Bakınız
İnşaata dayalı büyüme modeli: Çavuşoğlu, Erbatur (2016) “Kadim İdeoloji Korporatizme AKP Makyajı,” İnşaat Ya Resulullah, der. Tanıl Bora, İstanbul: Birikim.
Murdarlık: Douglas, Mary (2017) Saflık ve Tehlike: Kirlilik ve Tabu Kavramlarının Bir Çözümlemesi, çev. Emine Ayhan, İstanbul: Metis.
Kutsal mekânın üretimi: Chidester, David ve Linenthal, Edward T. (1995) “Introduction,” American Sacred Space, Bloomington: Indiana University.
Ritüel: Parkin, David (1992) “Ritual as Spatial Direction and Bodily Division,” Understanding Ristuals, ed. Daniel de Coppet, Londra: Routledge.
Ters yüz etme: Bahtin, Mihail (2017) Karnavaldan Romana, çev. Cem Soydemir, İstanbul: Ayrıntı.
Ana görsel: Nazım Serhat Fırat
